DNB-president Knot maakt zich grote zorgen: Is de euro houdbaar?

Grote zorgen

Klaas Knot is sinds 1 juli 2011 de president van De Nederlandsche Bank (DNB), waar hij Nout Wellink opvolgde. De aanstelling van Knot was toentertijd enigszins omstreden, omdat premier Mark Rutte zich persoonlijk met de aanstelling bemoeide. Hij achtte de door DNB zelf voorgestelde kandidaat, Lex Hoogduin, “ongeschikt voor de politieke discussie en niet in staat om de gewenste cultuurverandering door te voeren”, schreef NRC Handelsblad. De politieke toon rond Knots aanstelling was gezet.

Dat Knot, van oorsprong econoom en hoogleraar Geld en bankieren aan de Rijksuniversiteit Groningen, deelname aan politiek debat niet schuwt, blijkt uit de HJ Schoo-lezing die hij afgelopen dinsdag uitsprak. Knot maakt zich zorgen. Grote zorgen. Over de Europese Unie, over de euro, en over “ondermijning van draagvlak voor het Europese project”. Het houdt hem dusdanig bezig dat hij het prestigieuze betoog er volledig aan wijdde.

“We bevinden ons vandaag in een economische storm, onder heel bijzondere omstandigheden. Door het coronavirus is de wereldeconomie in een diepe recessie terechtgekomen. Het sterke fundament onder onze Nederlandse economie maakt dat we ook deze crisis uiteindelijk weer te boven zullen komen. Ik maak me eerlijk gezegd wat meer zorgen over Europa,” opent Knot. De coronacrisis blijkt als brug te dienen om aan een aantal politiek gevoelige dossiers te rammelen.

Experiment

“Zoals u weet, is de totstandkoming van de euro in de eerste plaats een politiek project geweest,” vertelt Knot. Wellicht weet je nog dat de besprekingen over een Economische en Monetaire Unie (EMU) in een stroomversnelling raakten na de val van de Berlijnse muur. Duitsland was weer één land geworden en het was andere Europese landen, de Fransen voorop, er veel aan gelegen om het herenigde Duitsland voor altijd in te bedden in een verenigd Europa. Het leidde tot een verstrekkende deal tussen de Franse president François Mitterrand en de Duitse bondskanselier Helmut Kohl: ‘jullie de hereniging, wij de euro’.

Zo startte een experiment dat zijn weerga niet kent. Op 1 juni 1998 werd de Europese Centrale Bank (ECB) opgericht en op 1 januari 1999 volgde de euro. De hoofddoelstelling van de ECB is het waarborgen van prijsstabiliteit in de eurozone, zodat de koopkracht van de euro voldoende behouden blijft. Het gaat hier om zogeheten monetair beleid, een gereedschapskist met daarin instrumenten om de jaarlijkse stijging van prijzen dicht bij de 2 procent te houden.

Knot blikt in zijn rede terug op de voorlopitge uitkomsten van het euro-experiment. Als voordeel noemt hij de groei van Europa’s interne markt, die volgens Knot baat heeft bij vaste wisselkoersen. “Dat vermindert de onzekerheid rondom buitenlandse investeringen en maakt het makkelijker om prijzen te vergelijken tussen landen. En dat bevordert weer de concurrentie en de handel. De euro heeft daarmee het succes van de interne markt verankerd.”

De terugblik vervolgt met de nadelen die aan één gemeenschappelijke munt kleven. “Zo betekent een gemeenschappelijke munt dat je één gezamenlijk renteniveau hebt en dat is niet altijd voor elk land passend,” zegt Knot. “En de onherroepelijke koppeling van
wisselkoersen zorgt niet alleen voor stabiliteit. Het betekent ook dat landen hun wisselkoers niet langer als vluchtroute kunnen gebruiken om hun concurrentiekracht te herstellen. Mede daardoor hebben niet alle eurolanden evenveel profijt van de euro gehad. Om het maar heel direct te zeggen: landen met een sterkere economie, zoals Nederland, hebben méér geprofiteerd, dan landen met een zwakkere economie.”

Bewegingsvrijheid inleveren

Vanaf dit punt verandert Knots toespraak van een – min of meer – objectieve beschouwing in een politiek betoog over de doorontwikkeling van Europa. Dat betoog is gestoeld op de terechte constatering dat het Europa wel gelukt is om monetair te verenigen, maar dat politieke hervorming daarop is achtergebleven. Het gevolg omschrijft Knot als ‘doorlopende scheefgroei’, een situatie waarin het verschil tussen de sterke noordelijke economieën en de zwakke zuidelijke economieën steeds groter wordt. ‘We strompelen dan van crisis naar crisis,’ zegt Knot tussen de regels door, die de nadruk legt op consequenties als schuldencrises, toename van noodsteun, en een lagere welvaart.

Het is natuurlijk niet vreemd dat Knot zich als ECB-bestuurder positioneert als voorstander van het behoud van de euro. Volgens Knot is het onontkoombaar dat Europese overheden economisch beleid nauw met elkaar afsemmen. “Die afstemming impliceert wederkerigheid. Een eerlijke rolverdeling met rechten en plichten. Dat betekent dat we nationale bewegingsvrijheid inleveren. Dat is nogal wat, dat realiseer ik me terdege. Er is geen land dat lichtvaardig soevereiniteit opgeeft. Daar is moed voor nodig.”

Het betoog nadert het hoogtepunt. Om de euro te redden, moet er volgens Knot meer macht naar Brussel. “Naar mijn mening is meer Europese integratie de beste keuze. Is het een gemakkelijke weg? Nee. Hebben we meer draagvlak onder de burgers nodig? Ja,” redeneert Knot. Deze politieke machtsverschuiving is volgens Knot nodig om fijnmaziger economische beleid te kunnen schrijven. De huidige structuur laat alleen toe om maatregelen te nemen die gelden voor alle lidstaten. One size fits all, is de gedachte. Maar in de praktijk is te zien dat de schoen niemand goed past.

Al voor de oprichting van de ECB werd dit risico herkend, maar men ging er vanuit dat de EU na de geboorte van de gezamenlijke munt ook in politiek en economische zin naar Brussel zou convergeren. Dat blijkt echter niet zo te zijn: de onderlinge verschillen zijn groot en de afstand tot de macht in Brussel is lastig te overbruggen.

Blijft de euro bestaan?

Dat is in feite de vraag die door Knot expliciet op tafel is gelegd. Zijn stelling is dat het lot van de munt verzegeld is als economische en politieke integratie binnen Europa uitblijft: “Dan zal de euro op termijn niet houdbaar blijken.” Om zijn onderbouwing kracht bij te zetten, haalt Knot er andere complexe thema’s bij, zoals de vluchtelingencrisis en de klimaatcrisis. “Je hoeft echt geen eurofiel te zijn om te beseffen dat we deze grensoverschrijdende uitdagingen beter het hoofd kunnen bieden op Europees niveau dan op nationaal niveau.”

Het is duidelijk dat Knot bereid is ver te gaan om de euro te redden. En niet alleen de euro, want het grootste deel van zijn betoog heeft betrekking op de Europese Unie als geheel. En als er mensen zijn die zeggen: nog meer Europese integratie? Nu? Daar is toch geen draagvlak voor? Ook aan hen heeft Knot gedacht: “We kunnen er ook voor kiezen om het niet te doen, geen verdere Europese integratie en geen verdere risicodeling. Dat kan, zeker. Maar daar betalen we een prijs voor,” vertelt Knot. “Die prijs bestaat uit groeiende economische ongelijkheid tussen de eurolanden, meer schuldencrises, meer noodsteun, en een lagere welvaart.”

Centraal in Knots redenering staat de stevige, en volgens hem voor Nederland gunstige, Europese interne markt, gedreven door de euro. En dús is verregaande politieke integratie nodig, anders loopt Europa het risico dat voordeel te verliezen, is zijn gedachte. Critici spreken van een onjuiste weergave. Volgens hen stelt Knot hiermee ten onrechte dat Europa’s interne markt onlosmakelijk verbonden is met het bestaan van de EU of de euro. Dat was het voor 1999 niet en hoeft het nu ook niet te zijn.

Waar iedereen het wel over eens lijkt te zijn? Dat een munt als de euro zónder politieke unie disfunctioneel is. Daar is voorafgaand aan en sinds de oprichting van de euro door vele experts voor gewaarschuwd. Het is onduidelijk of de euro de verschuivende machtsverhoudingen op het wereldtoneel zal overleven. Maar één ding is zeker: het gaat nog vele scheve gezichten vergen.