Kabinet criminaliseert contante betalingen boven 3000 euro, waar gaat dit naartoe?

Op maandag werd het door onze Rijksoverheid wereldkundig gemaakt: de manier waarop ons kabinet witwasproblematiek wil gaan aanpakken. De vier belangrijkste maatregelen staan met grote letters in de inleiding van het persbericht:

1. Een verbod op betalingen met contant geld vanaf 3000 euro;
2. Inzet op afschaffing van het 500 euro biljet;
3. Het weren van ongebruikelijke klanten door banken, en
4. Het aanstellen van een Europese toezichthouder om het “criminelen moeilijk te maken”.

In de media is een vergrootglas komen te liggen op het verbod op cashbetalingen vanaf 3000 euro. Maar dat is zeker niet het enige waar uitgebreid over gesproken kan en moet worden.

Groot bedrag? Pinnen moet

Witwassen en terrorismefinanciering. De twee boosdoeners die verantwoordelijk zijn voor verregaande wetten en regels wereldwijd. In dit geval ligt de nadruk op de eerste. “In Nederland wordt jaarlijks naar schatting 16 miljard euro witgewassen. Het gaat hierbij hoofdzakelijk om opbrengsten uit drugscriminaliteit en fraude”, aldus de ministers.

Volgens minister Grapperhaus “moet Nederland internationaal tot de koplopers behoren bij de aanpak van witwassen”. De nadruk ligt op de term ‘internationaal’, want de drijfveer om deze maatregelen te nemen komt van buitenaf: “Nederland wordt in 2021 geëvalueerd door de Financial Action Task Force (FATF) op de maatregelen gericht op het tegengaan van witwassen en financieren van terrorisme en de effectiviteit daarvan.”

Nu geldt voor contante betalingen boven de 10.000 euro een meldplicht. Dat moet veranderen in een verbod op transacties boven de 3000 euro. “Winkeliers mogen het bedrag dan simpelweg niet meer in ontvangst nemen”, zegt Hoekstra. Volgens hem is dat prima te handhaven, en “helpt het écht bij de aanpak van georganiseerde misdaad en witwassen”.

Het verbod geldt enkel voor ondernemers. Denk aan winkeliers, of garagebedrijven. Als particulier mag je nog gewoon flink uitpakken, dus dure artikelen verkopen via Marktplaats in ruil voor cashgeld is nog steeds een optie.

Effectiviteit

Je kunt vraagtekens zetten bij de effectiviteit van zo’n ingreep. Dat deed een commissie van de Europese Unie (PDF) ook in 2017. Hun conclusie: het instellen van een cashplafond is niet effectief in de strijd tegen terrorismefinanciering, maar kan wel een rol spelen als middel tegen witwassen. Voor de EU was daarmee de kous af, omdat er onderzoek gedaan werd naar terrorismefinanciering, en niet naar witwassen.

Er staan in die context echter heel wat kanttekeningen in het rapport, onder anderen over compliance, toezicht, omzet, economische vrijheid, privacy, en meer. Opvallend is dat er in de hele brief van de ministers niets over dit rapport te lezen is.

Privacyvraagstuk

De ministers doen voorkomen alsof het voorstel dat er ligt doordacht en integer is. In werkelijkheid geeft het de indruk dat er — als beste jongetje van de klas — vooral op snelheid is gestuurd, en niet zozeer op kwaliteit. De nieuwe aanbevelingen van de FATF zijn dermate generiek, dat een nieuw pakket van maatregelen slechts enkele weken na ingang van die ‘regels’ wel erg voortvarend is.

Overleg met alle belanghebbenden lijkt ook niet te zijn gevoerd. In Nederland is er een ‘Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer’ die samen over dit soort thema’s debatteren. Hoewel sommige deelnemers van dat Overleg blij zijn met de maatregelen, is niet iedereen enthousiast. Zo vindt Detailhandel Nederland de verlaging “net een stap te ver”.

4. Wat me ook opvalt is dat het Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer hier gepasseerd lijkt te worden. Hoekstra gaf daar eerder hoog van op, als mooie polderclub, maar dit plan lijkt vooral met insiders fin. sector geprepareerd. Cash en crypto worden crimineel verklaard.

— Simon Lelieveldt (@finhstamsterdam) July 1, 2019

Wederom lijkt er geen enkele aandacht besteed te worden aan privacy. Iedere burger heeft recht op anonimiteit in de openbare ruimte. Dat komt voort uit twee mensenrechten: het recht op privacy en vrijheid van beweging. Wat Privacy First betreft vallen anonieme betalingen en contant geld hieronder. Daarover worden rechtzaken gevoerd in Nederland.

Projecten gericht tegen crypto’s

In de brief van de ministers wordt het ‘verhogen van barrières’ als belangrijkste doel aangemerkt. Daaronder valt ook het “beperken risico’s van cryptovaluta”. Onder die noemer worden drie voorgestelde maatregelen genoemd:

1. Reguleren aanbieders van cryptowallets en omwisselplatforms;
2. Aanscherpen regulering op Europees niveau van cryptodiensten en ICO’s ter uitvoering van FATF-standaarden, en
3. Investeren in projecten gericht tegen criminele geldstromen en crypto’s.

Vooral het derde punt trekt de aandacht. Investeren in projecten gericht tegen crypto’s?! Daarin schemert ofwel een intentie door, ofwel het is simpelweg onhandig geformuleerd. Laten we uitgaan van het laatste. In het plan van aanpak dat hoort bij de brief die door de ministers is opgesteld, lezen we — een stuk genuanceerder — dat het om drie typen projecten gaat:

1. Onderzoek naar betere detectiemogelijkheden van criminele geldstromen onder meer
   bij crypto’s binnen het RIEC Rotterdam in nauwe samenwerking met de FIU-Nederland;
2. Versterking van de kennisontwikkeling over (het opsporen van) crypto’s, en
3. Geautomatiseerde herkenning van informatie uit darkweb marktplaatsen en blockchains over crypto’s ten behoeve van het opsporings- en vervolgingsproces.

Ook uit het plan van aanpak blijkt dat thema’s als privacy en anonimiteit nog nauwelijks invloed hebben gehad op de maatregelen die nu zijn voorgesteld. In het hele document wordt de term ‘privacy’ één keer genoemd. “Er moet rekening mee gehouden worden”, aldus de ministers.

‘Regering door dieven’?

De Royal United Services Institute (RUSI) is een onafhankelijke denktank die actief is op het gebied van defensie en (cyber)veiligheid. De directeur, Tom Keatinge, gaf onlangs commentaar op de FATF-aanbevelingen, en stelt dat het internationale orgaan zich moet afvragen of ze nog wel op het juiste pad zitten.

“Oplichters, kleptocraten, en corruptie zijn aan het winnen — zij genieten van hun winst en ontlopen iedere vorm van straf of verantwoording. En het antwoord dat we daarop hebben? Verouderd”, sluit Keatinge af. Of Keatinge met ‘kleptocraten’ verwijst naar de deelnemers van de FATF is onduidelijk. De term kleptocratie duidt zelfverrijkende regeringen en landen aan, en komt van het Griekse klepto (= stelen) en kratein (= regeren).

In ieder geval is het wel een verhaallijn die bij veel mensen resoneert. De regering die koste wat kost al het betalingsverkeer wil controleren. Onder de noemer van veiligheid wordt (massa)surveillance en controle over economisch beleid in de kaart gespeeld. Die redenatie hard maken is lastig, zo niet onmogelijk.

Maar of het een ver-van-het-bed-show is? Het IMF heeft al een plan voor diep negatieve rente liggen. En wat staat in de weg? Juist, cashgeld. Als je dat vergezocht vindt, kan je ook eens het commentaar (PDF) van de Nederlandse autoriteit persoonsgegevens (AP) doorspitten op een recente aanpassing op de vierde anti-witwasrichtlijn:

“Opvallende overeenkomsten daarbij zijn het ‘mass surveillance’-karakter van het cliëntenonderzoek waardoor voortdurend bijna elke EU-burger en bovendien massa’s burgers buiten de EU worden gemonitord.”

En dan heeft de AP zich nog niet eens uitgesproken over wat er nu door het kabinet op tafel is gelegd... Dus: wordt vervolgd!